Жеке детективтер және адам құқықтары: тапсырыс беруші мен қоғам мүдделерінің теңгерімі

Мақалада жекеменшік детективтердің қазіргі қоғамдағы рөлі мен функциялары қарастырылады, сон дай-ақ олардың қызметімен байланысты адам құқықтарының бұзылу тәуекелдері талданады. Көптеген елдерде жекеменшік іздестіру институты заңмен реттелетіні, және жекеменшік детективтер клиенттердің тапсырмасы бойынша ақпарат жинау қызметімен айналысып, құқық қорғау органдарының жұмысын то лықтыратыны атап өтіледі. Сонымен қатар, құқықтық реттеудің нақты болмауы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының, әсіресе жеке өмірге қол сұқпау құқығының бұзылуына алып келуі мүмкін. Бұл зерттеудің мақсаты – жекеменшік детективтердің қызметіндегі адам құқықтарына төнетін қауіптерді анықтап, Қазақстан Республикасында олардың құқықтық мәртебесін нормативтік тұрғыда реттеу қажеттігін негіздеу. Жекеменшік іздестіру қызметін құқықтық реттеудің шетелдік тәсілдеріне салыстырмалы талдау жүргізіліп, Қазақстандағы қолданыстағы құқықтық вакуум бағаланған. Зерттеу нәтижесінде жекеменшік детективтер туралы арнайы заң қабылдаудың қажеттілігі мойындалғанына қарамастан, Қазақстанда мұндай заңнаманың әлі қабылданбағаны анықталды. Авторлар клиенттердің ақпарат алуға деген мүдделері мен қоғамдық мүд делер мен адам құқықтарын қорғау қажеттілігін теңестіру үшін құқықтық негіз құрудың маңыздылығын дәлелдейді. Мақалада халықаралық стандарттарға сәйкес келетін, оның ішінде лицензиялау рәсімдерін, этикалық нормаларды және жауапкершілік тетіктерін қамтитын жекеменшік іздестіру қызметі туралы заң жобасын әзірлеу бойынша ұсынымдар берілген. Бұл ұсыныстар адам құқықтарына төнетін қауіптерді барынша азайтуға бағытталған.

1. Насыров Г. Общественный интерес к частному детективу // Казахстанская правда. – 2011. URL:https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30912194 (дата обращения: [11.07.2025]).

2. Zhursimbayev S.K., Kemali E.S. About the importance of the adoption of the law in relation to private detectives // Eurasian Scientific Journal of Law. 2024. No. 1(6). URL: https://www.researchgate.net/publication/379987262_About_the_importance_of_the_adoption_of_the_law_in_relation_to_private_detectives (acceseed: 11.07.2025)

3. Sturtevant M., Stephen K., Jeong S. Interrogating the Regulation of Private Investigators // The Regulatory Review. 2022. URL: https://www.theregreview.org/2022/03/05/saturday-seminar-interrogatingregulation-private-investigators/

4. Stiernstedt P. Privatizing police discretion – ‘private security criminal investigations’ in Sweden // Policing: A Journal of Policy and Practice. 2019. Vol. 13. No. 4. P. 460–472. DOI: 10.1093/police/paz074.

5. News of the World royal phone hacking scandal (2005–2011) // Wikipedia. 2025. URL: https://en.wikipedia.org/wiki/News_of_the_World_royal_phone_hacking_scandal (acceseed: 11.07.2025)

6. King M. Profiting from a Tainted Trade: Private Investigators’ Views on the Popular Culture Glamorisation of their Trade // Journal of Criminological Research, Policy and Practice. 2021. Vol. 7. No. 2. P. 112–125. DOI: 10.1108/jcrpp-07-2020-0050.

7. Heinze A. Evidence Illegally Obtained by Private Investigators and Its Use Before International Criminal Tribunals // New Criminal Law Review. 2021. Vol. 24. No. 2. P. 212–253. DOI: 10.1525/nclr.2021.24.2.212.

8. Citron D.K., Solove D.J. Privacy Harms and Private Investigators // Boston University Law Review. 2022. Vol. 102. No. 4. P. 793–864.

9. Dessler A., Kapend R., Stiernstedt P. Private investigations and ethical orientations: a cause for concern? // Journal of Financial Crime. 2025. Vol. 32. No. 1. P. 168–182. DOI: 10.1108/JFC-02-2024-0066.

10. Сабитов С.М. Правовое регулирование статуса частного детектива в уголовном процессе // Вестник Казахского гуманитарно-юридического инновационного университета. – 2019. – № 4(44). – С. 23–25.

11. Johnson B. R., Marson-Reed J., Kierkus C. A., Copeland A. Human Rights Policies, Guidelines, and Standards in The Private Security Industry: A Scoping Review // Journal of Applied Security Research. 2024. Vol. 20. No. 2. P. 189–218. DOI: 10.1080/19361610.2024.2368962.

12. De Hert P., Gutwirth S. Privacy, Data Protection and Law Enforcement: Opacity of the Individual and Transparency of Power // Direito Público. 2021. No. 18(100). P. 500–549.

13. Horielova V. Ethical and legal principles of private detective activity on the Internet // KROK University Law Journal. 2020. No. 38. P. 151–157.